Hans Lukaschek, obrońca pokrzywdzonych

Hans Lukaschek jest jednym z najważniejszych polityków GórnegoŚląska XX wieku. Kierował niemiecką akcją plebiscytową, pełniąc postronie pruskiej podobną funkcję do tej, którą Korfanty odgrywałpo polskiej stronie. W okresie międzywojennym był nadprezydentem Prowincji Górnośląskiej, której stolicą było Opole. W tym sensieLukaschek był sprawował urząd będący odpowiednikiem tego, którypiastował Grażyński w Katowicach. To za jego rządów zbudowano budynek obecnego Urzędu Marszałkowskiego przy ulicy Piastowskiej w Opolu.Lukaschek był radykalnym i konsekwentnym obrońcą interesów środowisk polskich na pruskim Górnym Śląsku. Po objęciu władzy przezAdolfa Hitlera przeszedł do opozycji i stał się jednym z najważniejszychdysydentów antyhitlerowskich. Był człowiekiem o radosnej i pełnejżyczliwości osobowości, jednak dramatycznie doświadczonej przezlos w katowniach gestapo i hitlerowskich obozach koncentracyjnych

Hans Lukaschek był Ślązakiem od pokoleń. Jego ojciec Philipp,pochodził z Łącznika pod Opolem, z rodziny rolników i kowali. Był dyrektorem szkoły we Wrocławiu i przywiązywał wielką rolę do politycznejniezależności. Jego matka Maria, z domu Beinert pochodziła z zamożnejmieszczańskiej rodziny z Wrocławia.Sam Hans Lukaschek urodził się we Wrocławiu 22 maja 1885 roku.Z domu rodzinnego wyniósł nie tylko silne przywiązanie do katolicyzmu,ale również piętno człowieka wrażliwego, uczuciowego i o tęsknotachintelektualno-humanistycznych. Od 1895 uczęszczał do gimnazjumhumanistycznego w górnośląskim Paczkowie. Tutaj umocniło się jegozainteresowanie historią, a w szczególności Cesarstwem Rzymskimi monarchią habsburską.Ze względów zdrowotnych rodzice sfinansowali synowi edukacjęgimnazjalną w szwajcarskim Davos, gdzie w latach 1903 – 1905 uczęszczał do niemieckiej szkoły Fridericianum. Intelektualne otoczenie szkołyniewątpliwie przyczyniło się do poszerzenia jego horyzontów i umocnienia niechęci do wszelkich uprzedzeń narodowościowych. W Szwajcariizrodziły się jego zainteresowania zarówno dla turystyki górskiej orazsportów zimowych, jak i do gry na instrumentach muzycznych.W latach 1906 – 1909 Lukaschek studiował na uniwersytecie weWrocławiu prawo i politologię. Dzięki dobrej sytuacji finansowej rodziców czas studiów minął mu bez problemów materialnych czy innychkłopotów. Na jego rozwój intelektualny istotny wpływ wywarła bliskaprzyjaźń z dr Hansem Schäfferem, który w tamtym okresie był nauczycielem akademickim, a później został ministrem finansów Rzeszy.Zapoczątkowana podczas wspólnych wycieczek górskich przyjaźńprzetrwała wiele lat. W tym czasie Lukaschek potajemnie zaręczył sięz Magdaleną König, córką wrocławskiego kupca. Związkowi temu przeciwni byli jego rodzice. Pomimo tego dwa lata później 16 października1911 roku, Lukaschek się z nią ożenił.Swoje studia ukończył w roku 1910 broniąc we Wrocławiu pracydoktorskiej pod tytułem „Organizacja i sytuacja prawna Banku Rzeszy”

Zdał również wszystkie egzaminy prawnicze, które umożliwiły mu praktykę adwokacką. Początkowo wydawało się też, że tak potoczą się jegolosy zawodowe. Po studiach rozpoczął pracę w kancelarii adwokackiejArthura Lemberga we Wrocławiu. W 1914 roku zaproponowano mustanowisko w administracji miejskiej Wrocławia w urzędzie nadzoru budowlanego. W tym czasie prowaOkazałdził także zajęcia ze studentamina Uniwersytecie Wrocławskim.Ale już wkrótce nadarzyła się okazja kariery politycznej. W 1916 rokuz ramienia katolickiej partii Centrum został burmistrzem Rybnika. Nadzieje,jakie wiązano z młodym prawnikiem w ciężkich czasach wojennych, byłyduże. Głównym zadaniem Lukaschka było pojednanie skłóconych ze sobąniemieckich środowisk politycznych. Wypowiedział zdecydowaną wojnęwszelkim formom łapownictwa i gwałtu. Jego skuteczność byłą tak duża,że już w 1919 roku został starostą powiatowym w Rybniku.

W czerwcu 1919 roku Rada Najwyższa w Paryżu zadecydowałao przeprowadzeniu na Górnym Śląsku plebiscytu, który miał zadecydować o przynależności państwowej regionu. Górny Śląsk stał się naten czas obszarem eksterytorialnym obszarem administrowanym przezmiędzynarodową Komisje Międzysojuszniczą. Hans Lukaschek zostałwówczas przewodniczącym Komisji Śląskiej (Schlesisches Ausschuss),koordynującej całą niemiecką propagandą plebiscytową. Była jednocześnie platformą łączącą niemieckie partie polityczne w staraniacho pozostawienie Górnego Śląska przy Prusach. Uprawnienia HansaLukaschka były porównywalne z kompetencjami komisarza państwa.Jeszcze większe były jego uprawnienia decyzyjne w zakresie podziałuśrodków. W tym sensie Hans Lukaschek zarządzał kampanią plebiscytową suwerennie i niepodzielnie. Wówczas to miał okazję poznać HelmutJamesa Moltke, bratanka Adolfa von Moltke, ambasadora Niemiec przy Komisji Międzysojuszniczej.

Wygrany przez stronę niemiecką plebiscytbył w dużym stopniu jego osobistym sukcesem.Środowiska polskie nie chciały się jednak z jego wynikiem pogodzići wznieciły III powstanie śląskie. Lukaschek należał do tych, którzy opowiadali się za użyciem ochotniczych oddziałów Selbstschutzu do walkiz powstańcami. Wbrew woli Hansa Lukaschek rząd Niemiec zadecydował, że ofensywa Selbstschutzu ma być zatrzymana. W Berlinie zaufano Radzie Najwyższej w Paryżu, że dokona podziału Górnego Śląskazgodnie z wynikami plebiscytu. Ostatecznie decyzja o jego podzialedla strony niemieckiej była wielkim rozczarowaniem.Warunkiem odzyskania suwerenności na pozostawionej przyPrusach części Górnego Śląska było podpisanie przez obydwa państwaKonwencji Genewskiej z 15 maja 1922 roku. Jednym z jej postanowieńbyło ustanowienie międzynarodowego ciała pod przewodnictwem Felixa Colondera, zwanego Komisją Mieszaną.

W jej skład wchodziliprzedstawiciele Niemiec i Polski. Rząd Rzeszy do tego delegowałgremium Hansa Lukaschek, który swoje zadanie w Komisji potraktował poważnie i uparcie wspierał środowiska niemieckie na polskimGórnym Śląsku.Skuteczność jego działania była tak duża, że strona polska podjęłastarania o cofnięcie mu akredytacji przy Komisji Mieszanej. Kiedy zabiegidyplomatyczne okazały się nieskuteczne, posłużono się prowokacją.W roku 1926 Lukaschek został zamieszany w zakup tajnych dokumentówpolskich z okresu plebiscytu. Polska strona oskarżyła go o szpiegostwo,Lukaschek musiał opuścić Katowice, a tym samym Komisję Mieszaną.Skandal ten bynajmniej nie zaszkodził mu w oczach niemieckiejopinii publicznej, dla której kontekst polityczny nie ulegał wątpliwości.Wkrótce,17 marca 1927 roku, Lukaschek został wybrany burmistrzem Zabrza, liczbą 39 głosów z 40 możliwych.

W owych czasach byłoto miasto graniczne, do którego przeprowadziła się wielka liczba Górnoślązaków mieszkających uprzednio po polskiej stronie granicy.Spowodowało to dramatyczne problemy mieszkaniowe, sanitarnei gospodarcze. Za rządów Hansa Lukaschek miasto rozwinęło się dynamicznie i stało się silnym centrum przemysłowym. Za jego rządówwybudowano, dla przykładu, nowy gmach Urzędu Miasta, w którymmieści się on do dzisiaj.Jego skuteczność była tak imponująca, że po trzyletnim okresieurzędowania w Zabrzu Lukaschek został, 9 kwietnia 1929 powołany nastanowisko nadprezydenta Prowincji Górnośląskiej. Jego nominacjęwspierał usilnie Felix Colonder, który zwracał uwagę na jego sympatiędla mniejszości polskiej na pruskim Górnym Śląsku. Lukaschek poprzezswoje poczucie sprawiedliwości i bezstronność zyskiwał powszechną161sympatię. Szacunkiem darzyli go zarówno komuniści, jak i górnośląscymagnaci przemysłowi. Jego głębokie przywiązanie do katolicyzmu nieprzeszkadzało mu przyjaźnić się z protestantami i przedstawicielamiśrodowisk żydowskich.Pod koniec lat dwudziestych udało się w miarę opanować problemyekonomiczne spowodowane oderwaniem poważnej części regionu odPrus i zerwaniem w ten sposób wielkiej liczby powiązań gospodarczych.Dokładnie w tym sam czasie pojawił się kryzys gospodarczy, z którymmusiał zmierzyć się Hans Lukaschek. Na płaszczyźnie ideologicznejprzekonywał, że z wielu względów kulturowych i ekonomicznych poziom życia z zachodnich częściach Niemiec musiał być wyższy niż naOpolszczyźnie.Jego szczególne zainteresowanie skierowane było w stronę społeczności polskiej w prowincji, której stał się zdeklarowanym rzecznikiem.Lukaschek miał oczywiście świadomość, że społeczność polska napruskim Górnym Śląsku była celem permanentnych ataków ze stronyorganizacji prawicowo-nacjonalistycznych. Dlatego ostentacyjniestarał się demonstrować swoją propolską postawę. To jego politykaspowodowała, że przynajmniej część rodziców nie miała obaw, byposyłać dzieci do polskich szkół. Dbał też by bez ograniczeń mogła sięukazywać polska prasa.Lukaschek z odrazą i bezradnością przyglądał się rosnącym wpływom NSDAP. Dla przykładu już latem 1930 roku wydał organom policyjnym polecenie zwrócenia szczególnej uwagi na działalność ugrupowańfaszystowskich. Był oburzony ich antypolskimi ekscesami i dlategonakazał ich ukaranie. Szczególną solą w oku faszystów było wymuszeniena burmistrzu miasta Opola wydania zgody na wystawianie polskichprzedstawień teatralnych.To głównie jego autorytet i społeczne zaufanie utrudniały umacnianie się ich wpływów w prowincji. Ale demagogiczna propagandaGoebbelsa, wykorzystująca w okresie kryzysu argumenty gospodarczei tutaj w końcu trafiała na podatny grunt. Już w marcu 1933 roku NSDAP zdobyło w samym tylko powiecie opolskim 43,6% głosów.

Poparciedla Centrum spadło do 32,3%, w ten sposób partia utraciła absolutnąwiększość w sejmiku prowincjonalnym. Zresztą już w lutym 1933 rokuw administracji publicznej i rządowej zaczęto przeprowadzać masowezwolnienia. W ten sposób nabierała ona coraz to bardziej faszystowskiego charakteru. Opolska NSDAP domagała się również zwolnienia HansaLukaschek z funkcji nadprezydenta rządu prowincjonalnego. Jednymz podstawowych zarzutów jakie mu nowe władze hitlerowskie czyniłybyło konsekwentne wspieranie polskości w prowincji.Jednak początkowo pozycja Hansa Lukaschka była jeszcze bardzosilna. Mimo nowej sytuacji pozostawał wierny swoim poglądom. Już poobjęciu władzy przez Hitlera wydał polecenie zdjęcia flagi faszystowskiejz siedziby rządu prowincji. Miarka cierpliwości reżimu hitlerowskiegoprzebrała się, kiedy Göring poprosił Hansa Lukaschek o wydanie decyzjiWybudowana przez Hansa Lukaschek siedziba Urzędu Marszałkowskiego w Opolu163o zamknięciu czasopisma „Oberschlesische Volkstimme”. Ten odmówił.To stało się bezpośrednim powodem zwolnienia Lukaschka z jego funkcjinadprezydenta w dniu 19 maja 1933 roku.W wieku 48 lat cały jego dorobek życiowy i przez lata wypracowywana pozycja przestały mieć jakiekolwiek znaczenie. Musiał zaczynaćod nowa, wrócić do planów założenia własnej kancelarii adwokackiej,zamiaru z którymi nosił się już po studiach. Podjął się tutaj jednak zadania wyjątkowo ryzykownego. Jako adwokat wyspecjalizował się w pomocy przeciwnikom reżimu hitlerowskiego, głównie prześladowanymkatolickim duchownym oraz Żydom. Do 1937 roku na Górnym Śląskukorzystali oni z międzynarodowych gwarancji ochrony praw mniejszości. Dlatego też ich sytuacja była tutaj początkowo lepsza niż w innychczęściach Niemiec. Hansowi Lukaschek udało się wygrać wiele sprawżydowskich przed trybunałem międzynarodowym. Większość z nichchciała emigrować, ale nie było to wcale takie łatwe. Warunkiem uzyskania zgody na wyjazd z Niemiec było zrzeczenie się majątku na rzeczRzeszy. Fakt ten powodował obawy innych państw, że będą musiałyżydowskich emigrantów utrzymywać. W konsekwencji nie były skłonneich przyjmować. Kiedy prześladowania Żydów się zaostrzyły, Lukaschekorganizował dla nich nielegalną, pomoc konspiracyjną. Przygotowywałucieczki i kryjówki.O jego osobistym zaangażowaniu w sprawę świadczy fakt, że wieczorem 9 listopada 1938 roku, w „kryształową noc”, gościł u siebiew domu żydowskich przyjaciół. Udzielanie schronienia Żydom we własnym domu, w dniu pogromu było postawą, należącą w owych czasachdo rzadkości.Niechęć do antysemityzmu była niewątpliwie ważną płaszczyznąporozumienia Hansa Lukaschek z Helmuthem von Moltke. Znali sięod wielu lat. Ich kontakty nowej dynamiki nabrały po 1938 roku, kiedyobaj odczuwali zdecydowaną potrzebę przeciwstawienia się reżimowihitlerowskiemu. Lukaschek oburzony był łamaniem elementarnych prawmoralnych przez reżim. Opór wobec faszyzmu był dla niego również164nakazem wynikającym z przesłanek religijnych. Kiedy Helmuth Moltkerozpoczął konsolidację Kreisauer Kreis – Kręgu z Krzyżowej, Lukaschekod początku należał do jego ścisłego centrum.Dla opozycjonistów z Kreisauer Kreis Lukaschek był ważną postacią,nie tylko ze względu na jego ogromne doświadczeniu administracyjnemu, ale również wiele kontaktów międzynarodowych. Był zaprzyjaźniony między innymi z byłym premierem Salzburga Franzem Rehrlemi wpływowym bankierem Marcusem Wallenbergiem. Utrzymywał takżebliskie kontakty z prymasem Niemiec, Adolfem Bertramem.Hans Lukaschek aktywnie uczestniczył w pracach Kreisauer Kreis,często spotykając się z pozostałymi dysydentami. Na spotkania doKrzyżowej Lukaschek jeździł pod pozorem działalności adwokackiej.Jego radykalne poglądy polityczne przekładały się na przekonanie o konieczności przeprowadzenia zamachu stanu. Konsekwentnie domagałsię zamordowania dyktatora. W jego zrozumieniu postulat ten wynikałz chrześcijańskiego obowiązku walki ze złem.Nic też dziwnego, że z wielkim przekonaniem poparł Stauffenbergaw jego planach siłowego obalenia reżimu hitlerowskiego. Hans Lukascheknależał do grona jego najbliższych towarzyszy i był wprowadzony wewszystkie szczegóły planowanego zamachu. W nowym rządzie Rzeszymiał objąć ważną funkcję komisarza państwa na terenach wschodnich. Jego zadaniem miała być ochrona interesów na tych terenach,a w szczególności zagwarantowanie nienaruszalności granic Niemiec.Zgodnie z planami operacyjnymi w dniu 20 lipca 1944 centrala zamachu stanu w Berlinie wydała rozkaz generałowi kawalerii RudolfowiKoch-Erpachowi dowódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego bezwarunkowego podporządkowania się nowemu Komisarzowi Rzeszy, HansowiLukaschek. Generał Koch-Erpach przekazał telegram gestapo, w wynikuczego Lukaschek już tego samego dnia wieczorem został aresztowany.Przetrzymywano go przez tydzień w więzieniu gestapo we Wrocławiu,potem przeniesiono do Berlina. Podczas przesłuchań poddawanogo brutalnym torturom. Gestapo miało nadzieję uzyskać od niego informacje o udziale w zamachu stanu hierarchii kościelnej.

Lukaschek bronił się zręcznie, a funkcjonariusze śledczy niewiele potrafili mu udowodnić. Na dłuższy czas przeniesiono go do obozu koncentracyjnegow Ravensbrück.Przez szczęśliwy zbieg okoliczności nie został skazany w pierwszejfazie procesów przeciwko dysydentom z Kreisauer Kreis. Jego proceszaczął się dopiero 19 kwietnia 1945 roku. Przed sądem zaprzeczyłwszelkim swoim dotychczasowym zeznaniom twierdząc, że były onewymuszone torturami. Pod wrażeniem nieuchronnie zbliżającego siękońca III Rzeszy Hans Lukaschek został uniewinniony. Więzienie hitlerowskie opuścił 22 kwietnia 1945. Jednak miesiące pobytu w więzieniuznacznie odbiły się na jego zdrowiu.Zgodnie z planami operacyjnymi w dniu 20 lipca 1944 centrala zamachu stanu w Berlinie wydała rozkaz generałowi kawalerii RudolfowiBarak sztabowy Hitlera po zamachu płk. Clausa von Stauffenberga167Koch-Erpachowi dowódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego bezwarunkowego podporządkowania się nowemu Komisarzowi Rzeszy, HansowiLukaschek. Generał Koch-Erpach przekazał telegram gestapo, w wynikuczego Lukaschek już tego samego dnia wieczorem został aresztowany.Przetrzymywano go przez tydzień w więzieniu gestapo we Wrocławiu,potem przeniesiono do Berlina. Podczas przesłuchań poddawano gobrutalnym torturom. Gestapo miało nadzieję uzyskać od niego informacje o udziale w zamachu stanu hierarchii kościelnej. Lukaschekbronił się zręcznie, a funkcjonariusze śledczy niewiele potrafili mu udowodnić. Na dłuższy czas przeniesiono go do obozu koncentracyjnegow Ravensbrück.Przez szczęśliwy zbieg okoliczności nie został skazany w pierwszejfazie procesów przeciwko dysydentom z Kreisauer Kreis. Jego proces zaczął się dopiero 19 kwietnia 1945 roku. Przed sądem zaprzeczył wszelkimswoim dotychczasowym zeznaniom twierdząc, że były one wymuszonetorturami. Pod wrażeniem nieuchronnie zbliżającego się końca III RzeszyHans Lukaschek został uniewinniony. Więzienie hitlerowskie opuścił 22kwietnia 1945. Jednak miesiące pobytu w więzieniu znacznie odbiły sięna jego zdrowiu.Latem 1945 Hans Lukaschek ponownie rozpoczął praktykę adwokacką, tym razem w Berlinie. Jednak już jesienią tego samego roku otrzymałz rąk radzieckich stanowisko wicepremiera rządu okupacyjnego Turyngii.Jednak ze względu na samodzielną politykę z urzędu zwolniony zostałjuż we wrześniu 1946 roku.Wspólnie z innymi dawnymi członkami Kreisauer Kreis, TheodoremStelzerem, Paulusem von Husen i Ottonem von Gablenz stał się jednymz założycieli CDU w Berlinie. Dawni dysydenci w partii tej upatrywalimożliwość realizacji ideałów z czasów konspiracji. Na płaszczyźniezawodowej Lukaschek powrócił do swojej praktyki adwokackiej, którąprowadzi do roku 1948. Wtedy to, od amerykańskich władz okupacyjnychotrzymał stanowisko wiceprezesa Sądu Najwyższego Bizonii w Kolonii.Fakt ten zapoczątkował kolejny etap jego wielkiej kariery politycznej.

Wkrótce potem został poproszony o zorganizowanie Głównego Urzędu Państwa dla Natychmiastowej Pomocy przesiedleńcom zewschodu w Bad Homburg. Został też pierwszym jego prezydentem. Poukonstytuowaniu się Republiki Federalnej Niemiec Urząd ten przekształcony został w Ministerstwo do Spraw Przesiedleńców. Hans Lukaschekobjął jego kierownictwo, a tym samym został ministrem w pierwszymrządzie Konrada Adenauera.Unormowanie życia wielu milionów ludzi, którzy stracili domy rodzinne i zostali wyrwani ze swojej społecznej rzeczywistości wiązało się z niezwykłymi wysiłkami nowego rządu. Konieczne byłydziałania na rzecz zapewnienia im mieszkań, pracy, osłony socjalnej,możliwości edukacyjnych. Dlatego w owych czasach Ministerstwokierowane przez Hansa Lukaschka było kluczowe. To pod jego kierunkiem przygotowano priorytetowe dla integracji przesiedleńców Ustawy o Odszkodowaniach (Lastenausgleichgesetz z 1952 roku) orazo Wypędzonych (Bundesvertriebenengesetz z 1953 roku).

Lukaschek znajdował się w bardzo trudnej sytuacji. Z jednej strony ulegał naciskom– znajdującej się w ciągle jeszcze nie najlepszej sytuacji – części przesiedleńców. Czuł się za nich odpowiedzialny i dlatego z całą charakterystyczną dla niego bezkompromisowością występował w obronie ichinteresów. Z drugiej, w dziesięć lat po wojnie, w dobie rozpoczynającejsię hossy gospodarczej większość ówczesnych polityków nie miałazrozumienia dla jego radykalnych żądań.Dlatego w drugim powojennym gabinecie Rządu Konrad Adenauernie zaproponował mu już stanowiska ministra. Tę degradację Lukaschekprzeżył ogromnie. Rozczarowany wycofał się z działalności politycznej. Jednak do końca życia zachował stanowisko prezydenta ZwiązkuGórnośląskich Ziomków. Po odejściu z rządu skoncentrował się naHans Lukaschek (trzeci od lewej) jako ministerw Rządzie Federalnym Konrada Adenauera170działalności charytatywnej, obejmując stanowisko wiceprezydentaniemieckiego Caritas. Umarł po ciężkiej chorobie 26 stycznia 1960 rokuwe Freiburgu.